Pozni XVI vek svedok je jačanja vlasti vladara i papa nad nekad neyavisnim gradovima. Dvorovi su glavni pokrovitelji umetnosti, a kraljevi i vojvode imaju smisao za učene, složene i divno izvedene oblike. Ta tendencija je nazvana manirizmom jer je uveliko zavisila od veštine ili načina izvođenja vrlo sposobnih umetnika. Za te umetnike često je tema ili funkcija dela bila manje važna od načina izvođenja.
Firenca u doba pozne renesanse: crkva, dvor i manirizam
Vojvodstvo FIrenca bilo je važno središte razvoja za vreme kog su umetnici odbacili jasnoću i uravnoteženost prošlog razdoblja u korist složenijih, ali ponekad i zbunjujućih prikaza. Medičijevi, vladari grada, podizali su kapele i palate, osnivali akademiju za obrazovanje umetnika i slali umetnička dela kao diplomske darove. Njihovo vrlo vešti i slavni umetnici izrađivali su portrete i religiozna dela i alegorije zasnovane na klasičnoj književnosti i umetnosti. Slavu Firence kao kolevke umetnosti povećali su međunardona potražnja za Mikelanđelovim delima, putovanja umetnika na druge dvorove i objavljivanje Vazarijevog dela Životi umetnika.
Reformisani Rim
Složena i često erotična svetovna dela izrađena za vladare sukobljavala su se s pozivom na duhovnu i moralnu obnovu koji je dolazio od katoličke crkve. Izazov reformacije i šok koji je donela pljačka Rima 1527. godine podstakli su pape da prošire duhovni i svetovni autoritet. Papski projekat obuhvatali su radove u Vatikanu i u samom središtu grada. Mikelanđelo je ključna ličnost Rima XVI veka u slikarstvu, skulpturi i graditeljstvu. Njegova dela imaju koren u poštovanu antike, ali se on ipak slobodno služio likovnim jezikom preuzetim od antičkih umetnika. Protivreformacija nadahnula je nove verske redove, kao što su isusovci, da naručuju velike bazilike koje će služiti njihovim ciljevima umesto crkva centralnog plana iz ranijeg renesansog razdoblja.
Mantova porodice Goncaga
Dvorovi su po celoj Italiji, pa i van italijanskih granica, upošljavali su umetnike koji su se školovali u Firenci i Rimu da izrade likovne prikaze moći lokalnih vladara. Neočekivano kršenje arhitektonskih pravila u projektu Palate del Te Đulija Romana samo je jedan od načina na koji on laska duhu i rafiniranosti svog pokroviteljstva. Prikazi grčkih i rimskih bogova predstavljaju samog vladara na slikama i skulpturama velike tehničke virtuoznosti.
Parma i Bolonja
Manji gradovi poput Parme i Bolonje imali su društvene strukture koje su, iako nisu bile vladarske, omogućavale pokroviteljstvo elite nad umetnicima. Dok neka dela nastala u tim gradovima, poput Parmiđaninove Madone dugog vrata, svedoče o manirističkim inovacijama, mecene iz tih gradova naručivale su i vrlo realistična dela, bliža vrednostima visoke renesanse.
Venecija: presvetla republika
Venecija je ostala republika i držala se tradicija XV veka. Na administrativnim građevinama mešaju se arkade Venecije XIV i XV veka s monumentalnim pilastrima i obradom zidova nadahnutim Rimom. Dugovečan i plodotvoran, Ticijan je nametnuo svoj stil tom gradu, premda su njegove tehnike i izgled njegovih dela vremenom doživljavali promene. Njegovi sledbenici proširili su venecijansku sklonost prema boji i realizmu na platna velikih dimenzija pred kojima posmatrač ostaje bez daha. Suzdržano Paladijevo graditeljstvo upreglo je antičke oblike u službu bogatih mecena i crkve.
